Een irrationele vrouw, is dat niet gevaarlijk?

Tijdens de heksenvervolgingen in de middeleeuwen en de nieuwe tijd dacht men van wel.

Wat is de rol van de vrouw in onze samenleving en hoe is die zo gegroeid?

Sinds ik het boek van Susan Smit ‘De heks van Limbricht’ heb gelezen houdt deze vraag me bezig. Ik ben erg van het verhaal onder de indruk. Ik wist altijd wel van de heksenjachten van vroeger, maar dit was altijd een ver van mijn bed geschiedenis en heb me er tot nu toe niet verder in verdiept. Susan Smit heeft dat wel gedaan en heeft er een aantal interessante boeken over geschreven.

Hierdoor vraag ik me af, hoe ver van mijn bed is deze geschiedenis eigenlijk? In hoeverre is onze huidige kijk op de rol van de vrouw door deze geschiedenis gevormd? Hoe was de rol van de vrouw voor dat de heksenjacht begon? Waarmee begon de heksenjacht en waarom?

De afgelopen tijd heb ik me daarin verdiept, ik heb internet afgespeurd, boeken gelezen, heksen bezocht en gesproken, documentaires gekeken en podcasts en lezingen geluisterd.

In Nederland mogen vrouwen vanaf 1871 studeren, vanaf 1919 stemmen en sinds 1956 zijn getrouwde vrouwen handelingsbekwaam. Dat klinkt heel vrij, maar waarom zijn vrouwen ooit in een minderwaardige positie terecht gekomen?

De heksenjacht in Europa en Noord-Amerika begon rond 1300 en heeft tot rond 1700 geduurd, tussen 1580 en 1630 was het hoogtepunt. De kerk speelt een belangrijke rol in de heksenvervolgingen. De angst voor de hel, verdoemenis en de duivel komt bij de kerk vandaan, een heks is iemand die een pact met de duivel heeft gesloten. Iedereen ging naar de kerk in die tijd en daarmee had de kerk invloed op iedereen. Het waren voornamelijk vrouwen die vervolgd werden, 75 tot 80 procent van de mensen die vervolgd werden was vrouw. Dat had te maken met hoe men toen tegen vrouwen aan keek, men zag vrouwen als zwak, irrationeel een makkelijk te verleiden. Een ideale prooi voor de duivel dus en daardoor levensgevaarlijk.

Waar kwam dat beeld over vrouwen vandaan?

De “beschaving” begon in Mesopotamië waar ongeveer 10.000 jaar geleden de eerste nomaden zich als agrariërs gingen vestigen. Wat ik daarover kan vinden wordt er gesproken over gelijkheid van man en vrouw tot oorlog voeren een manier van leven werd.

In het oude Egypte hadden vrouwen grotendeels dezelfde rechten als mannen. Het evenwicht tussen mannen en vrouwen was daar erg belangrijk. Dat veranderde toen Alexander de Grote 332 v. Chr. Egypte veroverde en de denkbeelden van het oude Griekenland met zich meebracht. Ik had eigenlijk verwacht dat in het oude Egypte juist veel ongelijkheid was, omdat ik dacht dat de piramides onder erbarmelijke omstandigheden door slaven waren gebouwd. Maar recenter onderzoek toont aan dat de piramides door arbeiders zijn gebouwd die goed behandeld werden. Waarschijnlijk komt het oude beeld van de Griekse auteur Herodotus omdat hij een dergelijke beschrijving heeft opgenomen in zijn negendelige Historiën welke hij ruim 400 v. Chr. Heeft geschreven.

In het oude Griekenland hadden vrouwen niet dezelfde rechten als mannen, ze mochten bijvoorbeeld niet stemmen, niet naar sport of theater kijken, hun leven moest zich binnenshuis afpelen in de huishouding. Wanneer ze wel naar sportende mannen keken (de mannen sporten naakt) werden ze als straf van de rotsen gegooid. Ook in het Romeinse rijk was geen gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen, vrouwen hadden er geen politieke rechten en konden vaak niet vrijelijk beschikken over hun vermogen. De oude Grieken en de Romeinen dachten dat vrouwen niet in staat waren tot rationeel denken en beslissingen nemen. Vrouwen werden gezien als irrationeel, intuïtief, emotioneel en dat werd gezien als zwak. De Griekse filosoof Aristoteles dacht dat vrouw-zijn als een natuurlijke handicap beschouwd moest worden. Maar is irrationeel, intuïtief en emotioneel wel zwak? Of is het enkel de tegenhanger van rationele mannelijke waar het Griekse wetenschappelijke systeem op is gebaseerd en daarmee een bedreiging voor dat systeem? Ik vind dat een interessante gedachte.

Hoe was de positie van de vrouw voor het gevestigde bestaan daar invulling aan gaf?

De geschiedenis in onze regio is omschreven door mensen die konden schrijven. Leren schrijven was niet voor iedereen weggelegd, iemand moest het je leren en het koste tijd. Dat waren vaak mannen met een machtige positie. De eerste omschrijving van onze streek in Nederland komt de romeinen, 57 v. Chr. kwam Julius Caesar voor het eerst naar deze streek en schreef daar over. Verder hebben mensen van de kerk en heersende mannen gebeurtenissen omschreven. Wat we nu kunnen vinden over de volkeren die toen in deze streek woonden is verteld door de ogen van deze voornamelijk machtige mannen. Hoe goed kunnen we op die informatie vertrouwen? En is er andere informatie te vinden?

Wat hier iets over zegt is de vondst van Trijntje, ze werd gevonden bij de aanleg van de Betuwelijn, vandaar de naam. Deze vrouw is ongeveer 7500 jaar geleden begraven, dat lijkt met liefde en eerbied te zijn gebeurd te zien aan de manier waarop ze is neergelegd samen met haar hond. Of de vondst van de zittende dame in het zuidwesten van Zweden die 7000 jaar geleden met veel eerbied is begraven, te zien aan haar houding en de voorwerpen die ze meekreeg.

In de tijd voor de heksenvervolgingen waren er in Nederland veel vrouwen met kennis van kruiden, van geneeskunde, van het begeleiden van geboorte. Het was toen normaal dat de geboorte van een kind door een vrouw begeleid werd. Later is dit een mannenberoep geworden. Vanaf de opkomst van de universiteiten in de middeleeuwen werden vrouwen uitgelsloten van de kennis die op de universiteit onderwezen werd en geneeskunde hoorde daarbij. Voor de middeleeuwen was het dus normaal dat een vrouw over kennis van geneeskunde beschikte, dat zegt iets over haar positie voor en na de middeleeuwen.

Wanneer je naar andere culturen kijkt waar het nomaden bestaan of jager- verzamelaars bestaan veel recenter de manier van leven was of is, zoals de bij de inheemse bevolking van Amerika, de bosjes mannen en vrouwen in Afrika, de Aboriginals in Australië of de Maori in Nieuw-Zeeland. Dan zie je gelijkwaardigheid tussen man en vrouw. Het gaat zelfs verder dan dat, gelijkwaardigheid met alles wat er is. Ook voor hekserij is hier plek in de naam van sjamanisme, magie of anders.

De overgang van een nomadenbestaan naar een gevestigd bestaan zou best een keerpunt kunnen zijn geweest in de gelijkwaardigheid waarmee mensen met elkaar en hun omgeving omgingen. De rol van de vrouw is vanaf dat moment ongelijkwaardig aan de rol van de man gegroeid met in Nederland als dieptepunt de heksenvervolgingen.

Wat is onze erfenis nu van de heksenjacht van toen?

Wanneer ik kijk wat mensen die zich nu heks noemen doen zie ik mensen die dicht bij de natuur staan, die goed voor de natuur, hun omgeving en zichzelf willen zorgen, die kennis van kruidengeneeskunde, gedachtekracht, rituelen etc. inzetten om goed te doen. En ze houden zich allemaal aan een belangrijke regel: ‘doe wat je wil, zolang het niemand schaadt’ Bij zo iemand denk ik aan iemand die iets goeds komt brengen en trots mag zijn op wat hij of zij doet. Toch wordt ‘heks’ vaker als scheldwoord gebruikt dan als compliment. Veel heksen durven niet openlijk heks te zijn. Ik vind dat erg jammer en zie dat als erfenis van de heksenvervolgingen.

Verder zie ik in de westerse landen voornamelijk vrouwen die heks zijn, de mannen zijn ver in de minderheid. In andere culturen die dicht bij de natuur staan zoals de bij de inheemse bevolking van Amerika zie je dat sjamanen zowel man als vrouw kunnen zijn. Ook zijn ze gelijkwaardig aan elkaar. Waar is de plek van de man in de westerse hekserij? In films zie je ze wel, zoals in de ban van de ring en Harry Potter. Waar zijn dan de echte mannelijke heksen? Is dat een gevolg van de ongelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen?

Zou het dan zo zijn dat wij doordat wij ons als boeren zijn gaan vestigen, ons bezit is gaan groeien, er variatie in beroepen kwam, de ongelijkheid is begonnen en we daardoor de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw zijn verloren? En is de heksenjacht uit naam van de kerk daar enkel een gevolg van? Is het mogelijk een gevestigd bestaan te leiden waarin oorlog en ongelijkheid niet zo’n grote rol hebben? Of moeten we weer terug naar een nomadenbestaan wanneer we zonder oorlog in gelijkwaardigheid willen leven? Kan dat wel met zo veel mensen? En kan dat wel met de mensen zoals ze nu zijn op deze wereld? Willen we dat ook? Of is het eigenlijk zo dat we niet geschikt zijn voor een gevestigd bestaan met bezit? Door deze zoektocht ga ik me dat steeds meer afvragen. Toch gooi ik ook nog niet al mijn bezit aan de kant om erop uit te trekken met mijn gezin. Is het geen goed idee? Ben ik er nog niet klaar voor? Of durf ik niet?

Of is het zo dat het vrouwelijke in het oude Griekenland ten onder is gegaan om volledig plaats te maken voor de rationele, wetenschappelijke en mannelijke kernkwaliteiten. In dat geval hoeven we alleen maar plaats te maken voor de irrationele, emotionele en intuïtieve vrouwelijk kernkwaliteiten in ons huidige leven en komen we daarmee tot een volwaardig en evenwichtig bestaan waarin heksenvervolgingen niet meer voor kunnen komen.

Bij alle antwoorden die ik vind, komen er meer vragen naar boven. Mijn zoektocht stopt hier niet, ik wil hier heel graag meer over weten.